بسم الله الرحمن الرحیم
خلاصه مباحث بخش اول درس متون اسلامی
گرد آورنده : عاطفه کدخدائی
کارشناسی حسابداری
استاد مربوطه : آقای یزدان بخش
بهار 1393
فصل اول : مباحث مقدماتی
هرمنوتیک: تفسیر متون مقدس (این علم از زمان یونان باستان وجود داشته است).
تفسیر به رأی: نوعی از تفسیر است که در تعالیم اسلامی بسیار نکوهش شده و عبارت است از اینکه از الفاظ قرآن کریم مفاهیمی را برداشت کنیم که موردنظر خودمان است نه شارع مقدس.
شأن نزول : از مواردیست که در تشخیص معنا و مفهوم آیه کمک فراونی میکند و مشخص کنندهی این است که آیه در چه زمانی، چه مکانی، چه شرایطی و خطاب به چه کسانی نازل شده است. تمام این موارد کاشف از مفهوم موردنظر نویسنده است.
قرائت از دین: برداشت شخصی هر فرد از دین و احکام دینی.
منابع احکام اسلام: کتاب، سنت، عقل، اجماع .
سنت: در اهل تسنن عبارت است از قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم (ص). و در اهل تشیع عبارت است از قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم (ص) و ائمهی معصوم (ع).
اجماع: در اهل تسنن گفته میشود اجماع مستقل است و به تنهایی و در کنار سه منبع دیگر میتواند تشخیص دهنده باشد؛ ولی از نظر اهل تشیع اجماع غیر مستقل است و فقط میتواند کاشف از حکم باشد.
رویه ی قضایی: امروزه طبق قوانین، حاکم یا قاضی باید در موارد اختلافی حکم صادر کند که در قضای اسلامی براساس منابع احکام اسلامی است. چنانچه هیچ سابقه ای مشابه موارد اختلافی در منابع احکام وجود نداشته باشد باید به رویهی قضایی مراجعه کند (یعنی به همان صورت که احتمالاً قاضی دیگری در مکان دیگری و در موردی مشابه حکم صادر کرده است) و حکم صادر کند. قاضی در هیچ حالتی نمی تواند قضیه ای را بدون حکم رها کند.
سیر تاریخی یا عوامل مؤثر در نیاز به منابع اسلامی:
1- ضرورت تعیین ضوابط برای تشخیص احکام شرع با توجه به گسترش کمی و کیفی حکومت اسلامی ؛
2- نیافتن پاسخ توسط اکثریت از دو منبع عمدهی کتاب و سنت و در نتیجه روی آوردن به قیاس، اجتهاد به رأی و.... (در اهل تشیع اجتهاد وجود دارد و در اهل تسنن اجتهاد به رأی) ؛
3- در برخی از موارد ترجیح نتایج حاصل از قواعدی مانند قیاس و... بر ظاهر کتاب خداوند (انجماد اولیه و زیاده روی بعدی اهل تسنن در این قواعد).
4- بروز بدعت (نوآوری در دین) های فراوان بدلیل افراط و تفریط در اجتهاد یا نظریه پردازی ؛
5- بسته شدن باب اجتهاد در قرن هفتم هجری توسط اجماع علما برای جلوگیری از اجتهاد به رأی و لزوم تقلید از یکی از ائمه ی اربعه (حنبلی، شافعی، مالکی، حنفی).
بررسی موارد تزاحم مفاهیم روایات:
1- بررسی جعلی نبودن حدیث ؛
2- مراجعه به سایر منابع احکام ؛
3- توجه و بررسی شأن نزول یا مجموعهی شرایط محیط در زمان بیان آن حدیث ؛
4- بررسی درجه ی اعتبار حدیث از تمامی جنبه ها (متواتر، موثق، ضعیف، خبر واحد).
متواتر:در لغت به معنای پی در پی و در اصطلاح به حدیثی گفته میشود که بسیار تکرار شده باشد و احتمال اشتباه یا تبانی در آن وجود نداشته باشد. بر دو نوع است:
1- متواتر لفظی : حدیثی است که دقیقاً با الفاظ یکسان و با منابع بسیار متنوع برای ما نقل شده است؛ مانند حدیث غدیر.
2- متواتر معنوی: حدیثی است که الفاظ آن یکسان نیست ولی معنا و مفهومی که تکرار میشود بر یک امر خاص دلالت دارد؛ مانند احادیثی دربارهی شجاعت حضرت علی (ع).
نسخ: در لغت به معنای از بین رفتن یا از بین بردن و باطل شدن است و در آیات به معنای اعلام زمان پایان یک حکم (حکم قبلی)میباشد. (برخی آیات قرآن یا ناسخ اند یا منسوخ که از لحاظ زمانی منسوخ زودتر از ناسخ است).
مثالی از ناسخ : حرمت شراب در سه مرحله نازل گردید که به ترتیب زمانی آیهی متقدم منسوخ یا پایان یافته و آیهی متأخر ناسخ و پابرجا تلقی میشود.
- مرحلهی اول) مرحلهی نصیحت و ارشاد : سورهی بقره آیهی 219:« یَسألونَکَ عَنِ الخَمرِ وَ اَلمَیسَرِ قُل فیهِما اِثمٌ کَبیرٌ و مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثمُهُما اَکبَرُ مِن نَفعِهِما... : از تو دربارهی شراب و قمار میپرسند بگو در آن دو گناهی بزرگ است و سودهایی برای مردم دارد درحالیکه گناه آنها از نفع و سودشان بیشتر است.»
- مرحلهی دوم) مرحلهی تحریم در هنگام نماز : سورهی نساء آیهی 43:«یا اَیّها الَّذینَ آمَنو لاتَقرَبوا الصَّلوة وَ اَنتُم سُکاری... : ای کسانی که ایمان آورده اید به نماز نزدیک نشوید درحالیکه مست هستید.»
- مرحلهی سوم) مرحلهی ممنوعیت مطلق : سورهی مائده آیه های 90 و 91:«یا اَیُّها الّذینَ آمَنوا اِنَّما الخَمرُ و اَلمَیسِرُ وَ الاَنصابُ وَ الاَزلامُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجتَنِبوهُ لَعَلَّکُم تُفلِحونَ. اِنَّما یُریدُ الشَّیطانُ اَن یوقِعَ بَینَکُمُ العَداوَةَ وَ البَغضآءَ فِی الخَمرِ وَ المَیسِرِ وَ یَصُدَّکُم عَن ذِکرِ اللّه وَ عَنِ الصَّلوةِ فَهَل اَنتُم مُنتَهونَ : ای کسانی که ایمان آوردهاید بدرستی که شراب و قمار و بت هایی که نصب شدهاند و پاره چوب هایی که به آن تفأل زده میشود پلید و از کارهای شیطان است پس از آن دوری کنید شاید رستگار شوید. بدرستی که شیطان میخواهد بین شما دشمنی و کینه را با ترویج شراب و قمار ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز بازدارد آیا شما خودداری خواهید کرد؟»
علت حرمت شراب در این آیات بازدارندگی از یاد خدا، ایجاد دشمنی و ایجاد کینه است؛ ولی برای جامع و مانع شدن این حکم، دلایلی دیگر از آیات دیگر می تواند استنباط شود مانند از خود بیخود شدن، از بین رفتن عقل و هوش و... .
برخی از موضوعات و مطالب قرآن کریم: 1- عقاید و اصول؛ 2- وقایع و قصص؛ 3- مطالب اخلاقی؛ 4- شرایع و قوانین : الف) عبادات ب) امور حقوقی ج) امور سیاسی و اجتماعی د) امور کیفری.
- عقاید و اصول: شامل اثبات خداوند و وحدانیت او، صفات و اسماء الهی، نبوت عامه و خاصه، بهشت و دوزخ و... میباشد. مهم ترین و بارزترین نمونه این آیات سورهی توحید است.
- وقایع و قصص: شامل داستان های مربوط به پیامبران همچون حضرت یوسف، حضرت سلیمان، حضرت ابراهیم، اصحاب کهف و... .
- مطالب اخلاقی: در قرآن کریم بسیاری از احکام و اصول اخلاقی بیان شده است. سورهی لقمان آیهی 18: «وَ لا تَمشِ فِی الاَرضِ مَرَحاً انَّ الله لا یُحِبُّ کُلَّ مُختالٍ فَخُورٍ : بر روی زمین با تکبر و غرور راه نرو بدرستی که خداوند افراد خودخواه مغرور را دوست ندارد.» ، سورهی اسراء آیهی 34: «وَ أوفُو بِالعَهدِ اِنَّ العَهدَ کانَ مَسئوولاً : به پیمانتان وفا کنید بدرستی که از عهد و پیمان سؤال خواهد شد.»
- عبادات: شامل نماز، روزه، حج، خمس، زکات و... . سورهی انفال آیهی 41: «وَ اعلَمُوا اَنَّما غَنِمتُم مِّن شَیءٍ فَاِنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ و لِلرَّسُولِ وَ لِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکینَ وَ ابنِ السَّبیلِ... : و بدانید که هرچیزی را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان او و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است... .» ، سورهی بقره آیهی 183: «یا أیُّها الَّذینَ آمنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیَامُ کَمَاکُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ : ای کسانی که ایمان آوردهاید روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند مقرر شده بود باشد که پرهیزکاری کنید.» ، سورهی عنکبوت آیهی 45: «اتلُ مَا اُوحِیَ إلَیکَ مِنَ الکِتابِ وَ أقِمِ الصَّلاةَ اِنَّ الصَّلاةَ تَنهَی عَنِ الفَحشَاء وَ المُنکَر وَ لَذِکرُ اللهِ اَکبَرُ وَ اللهُ یَعلَمُ مَا تَصنَعُونَ : آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز میدارد و قطعاً یاد خدا بالاتر است و خدا میداند چه میکنید.» ، سورهی نساء آیهی 95: «...وَ فَضَّلَ اللهُ المُجاهِدینَ عَلَی القاعِدینَ اَجراً عَظیماً : ...و خداوند به مجاهدان نسبت به خانه نشینان پاداش بزرگتری بخشیده است.»
- امور حقوقی: شامل مواردی از قبیل وصیت، ارث، طلاق، ازدواج، اجاره، رهن، بیع و... . سورهی روم آیهی 21: «وَ مِن آیاتهِ أن خَلَقَ لَکُم مِّن اَنفُسِکُماَزواجاً لِتَسکُنُوا إلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَّوَدَّةً وَ رَحمَةً إنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقُومٍ یَتَفَکَّروُنَ : و از نشانه های او اینکه از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد آری در این نعمت برای مردمی که میاندیشند قطعاً نشانه هایی است.»
- امور سیاسی و اجتماعی: شامل حکومت، قضا، ضوابط حاکم بر جامعه و... . «اَطیعُو الله وَ اَطیعُوا الرَّسُولوَ اُولی الاَمرِ مِنکُم : اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر و صاحبان امر بر شما را.»
- امور کیفری: شامل حدود، دیات و قصاص. سورهی مائده آیهی 38: «وَ السَّارقُ وَ السَّارقَةُ فَاقطَعُوا أیدِیَهُمَا جَزاءَ بِمَا کَسَبَا نَکَالاً مِّنَ اللهِ وَ اللهُ عَزیزٌ حَکیمٌ : و مرد و زن دزد را به سزای آنچه کردهاند دستشان را به عنوان کیفری از جانب خدا ببرید و خداوند توانا و حکیم است.»
فصل دوم : شناخت قرآن
اقسام شناخت در قرآن:
1- شناخت سندی: این شناخت به تمام امور و آثار مربوط میشود و با مراجعه به اسناد و منابع گذشته بدست میآید. در مورد قرآن کریم، رجوع به منابع گذشته برای اینکه مشخص شود این آیه از طرف خداست کاربرد ندارد زیرا ما اعتماد داریم که قرآن از طرف خداست و در قرآن تحریف نشده است.
2- شناخت تحلیلی: در این شناخ مطالب و محتوای اثر مورد بررسی قرار میگیرد. در شناخت تحلیلی قرآن بررسی میشود که قرآن مجموعاً مشتمل بر چه مسائلی است و از سوی دیگر آن مسائل چگونه و با چه سبکی عرضه شده است.
3- شناخت ریشهای: در این شناخت این سؤال مطرح میشود که آیا قرآن کریم حرف های خداوند است یا حرف های پیامبر اکرم؟ این شناخت که پس از مطالعهی تحلیلی انجام میشود، اگر بدرستی صورت پذیرد معجزه بودن قرآن و اینکه از طرف خداوند به پیامبر اکرم وحی شدهاست اثبات میشود.
انواع تحریف:
1- لفظی: این تحریف در قرآن اتفاق نیفتاده است. یعنی از لحاظ لفظ و لغت جابجایی و تغییر در قرآن صورت نگرفته؛ چون هدف قرآن هدایتگری است و اگر حتی در یک آیه تحریف اتفاق افتاده باشد دیگر هدایتگر نخواهد بود، پس این نقض غرض است و بر خداوند محال است.
2- معنوی: تغییر در تفسیر و برداشت از معانی آیات قرآن که به نوعی دروغ بستن بر خداوند و پیامبر (ص) است و حرام میباشد. این واقعه در مورد قرآن اتفاق افتاده است ولی چون برداشت شخصی هر فرد بوده، مشکلی بوجود نیاورده است. مثال هایی از تحریف های معنوی : تعداد آیات و سوره ها، رسم الخط، قراء سبع.
انواع علم:
1- علم حصولی (با واسطه): یک صورت ذهنی بین عالم و معلوم رابطه ایجاد میکند.
2- علم حضوری (بی واسطه): بین عالم و معلوم چیزی وجود ندارد.
دلایل بی نیازی قرآن از شناخت سندی (عوامل عدم تردید در سندیت قرآن کریم):
1- قرآن علم حضوری است پس خطا در آن راه ندارد، چون واسطه وجود ندارد.
2- نزول قرآن به صورت تدریجی بوده است پس چون در طول 23 سال نازل شده بیشتر در حافظه مانده است.
3- توجه و تأکید پیامبر به وجود افرادی به عنوان حافظان و کاتبان قرآن.
4- جنبهی ادبی و هنری قرآن یا همان فصاحت و بلاغت و ساختار آهنگین آیات.
5- وجود نداشتن یا کمبود کتب و منابع دیگر برای مطالعه و حفظ کردن که موجب تمرکز یادگیری در یک کتاب میشد.
6- بیان و اجرای مجازات های سنگین شرعی و عرفی برای تحریف کنندگان.
اسرار ماندگاری و ثبات قرآن:
1- ژرفای نامحدود قرآن: قرآن دارای باطن و ظاهر است. یعنی در یک آیه معانی و ظواهر بسیاری نهفته است و ممکن است در نگاه اول فقط پی به یک معنی یا ظاهر ببریم.
2- پیوند قرآن کریم با عترت: اهل بیت و عترت مفسران قرآن هستند.
3- اجتهاد روشمند قرآن: در غیاب عترت، دقت در آیات قرآن سبب بهره مندی جامعهی انسانی از تعالیم قرآن و هدایت الهی است. تأکید قرآن بر تعقل، تفکر و تدبر همگی از اهمیت اجتهاد و خردورزی در حیات جاودانهی قرآن حکایت دارد.
فصل سوم : تفسیر قرآن
دلایل نیاز قرآن به تفسیر:
1- بیان اصول و کلیات:از آنجایی که قرآن کریم مربوط به همه زمان ها و مکان هاست لذا تعالیم خود را در قالب اصول و قواعد کلی بیان میکند.
2- بکارگیری سبک خاص در بیان مطالب: مجموعهی مطالب مربوط به یک موضوع به صورت متمرکز در قسمت خاصی از قرآن کریم نیامده است و لذا باید مطالب مربوط به یک موضوع را در لابلای آیات و سوره های متعدد جستجو کرد و سپس به جمع بندی آنها پرداخت.
3- معرفی جهان های فرا طبیعی : در قرآن کریم در رابطه با عوالم بالاتر که برتر از حس و تجربه هستند مطالبی بیان شده است.
4- ژرفای نامحدود:قرآن کریم مطالب و معارف بسیاری را در خود دارد که در بستر زمان و با اندیشه ورزی همه جانبه در آیات آشکار میگردد.
5- جهان شمولی و ابدیت: قرآن کتاب هدایت همهی انسان ها در همهی زمان ها و همهی مکان هاست.
6- فصاحت و بلاغت بی نظیر:کاربرد فنونی از قبیل مجاز، استعاره، تمثیل، رمز، کنایه و ... در قرآن کریم.
7- اشاره ها و نشانه ها: علاوه برصراحت در بیان مفاهیم در قرآن کریم مواردی وجود دارد که فقط با یک اشاره و به صورت مختصر بیان شده است مانند اسرارآفرینش، چگونگی تکوین جسم و روح انسان، اشارات اخلاقی و... .
شرایط مفسر:
1- آشنایی با زبان و ادبیات عرب
2- شناخت شأن نزول: منظور وقایع و پرسش هایی است که در زمان نزول وحی رخ داده و به تناسب آنها آیاتی نازل شده است.
3- آگاهی از روایات، سنت و سیرهی پیامبر و اهل بیت: سنت مرجع شناخت جزئیات بسیاری از احکامی است که در قرآن کریم بیان شده است.
4- شناخت علوم قرآن: یعنی آگاهی به اصطلاحات این علوم از قبیل محکم و متشابه، عام و خاص، تعدیل، تفسیر، مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ.
5- پرهیز از پیش داوری: یعنی همان برداشت شخصی خودمان و تفسیر به رأی از آیات قرآن کریم.
6- جامع نگری:دست یافتن به معانی و مفاهیم بلند قرآن کریم نیازمند نگرشی جامع به مجموعهی آیات قرآن کریم است.
7- اطلاع و آگاهی از آثار پیشینیان:مانند شناخت صحابه و نیز مفسرین قرآن کریم و آشنایی با طرز تفکر آنها.
8- آگاهی از علم منطق:با علم و منطق میتوان استدلال درست از نادرست را تشخیص داد. منطق، علم چگونگی مصون بودن خطا از اندیشه را به ما میآموزد.
9- آگاهی از سایر علوم:آگاهی هر چند اجمالی از سایر علوم به ویژه در حوزه های علوم انسانی و علوم تجربی.
10- رعایت دور اندیشی و احتیاط معقول:یعنی اینکه این احتمال را بدهیم که شاید این یافتهی ما صحیح نباشد.
مفسرین شیعه و سنی معتقدند که آیهی 55 سورهی مائده (آیهی ولایت) در رابطه با حضرت علی (ع) نازل شده است، اگر این طور است چرا سبک و سیاق آیه به صورت جمع ذکر شده است؟
اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا اَلَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ هُم راکِعُونَ : بدرستی که ولی شما خداوند است و پیامبرش و کسانی که ایمان آوردند ، کسانی که نماز را برپا میدارند و زکات میدهند در حالی که در رکوع هستند.
پاسخ :
1- در ادبیات عرب مکرر دیده میشود که از مفرد با لفظ جمع تعبیر میشود، از جمله در آیهی مباهله (سورهی آل عمران آیهی 61) که منظور از نساءنا طبق شأن نزول های مختلف فاطمه زهرا (س) است و همچنین أنفسنا جمع است درصورتی که از مردان غیر از پیامبر اکرم و حضرت علی (ع) در آن جریان نبودند و این شکل تعبیر یا بخاطر آن است که اهمیت موقعیت آن فرد و نقش مؤثری که در آن کار داشته، روشن شود و یا بدلیل آن است که در شکل دیگری عرضه شود گرچه که مصداق آن منحصر به یک فرد باشد. البته ما به کمک قرینه (روایات دلالت کننده بر شأن نزول) میتوانیم به معنای دقیق آیه دست پیدا کنیم.
مثالی دیگر در این رابطه : سورهی آل عمران آیهی 173: «اَلَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ اِنَّ النّاسَ قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم فَزادَهُم ایمَاناً وَ قالُوا حَسبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الوَکیلُ : کسانی که مردم به آنها گفتند بدرستی که لشکری بر علیه شما محیا شده باید بترسید (نه تنها نترسیدند) بلکه ایمانشان افزایش پیدا کرد و گفتند خداوند برای ما کافیست و بهترین پشتیبان است.» شأن نزول این آیه در رابطه با جنگ احد است و طبق نظر مفسرین فرد موردنظر نعیم بن مسعود است ولی در آیه به صورت جمع ذکر شده است.
2- در بسیاری از آیات قرآن ضمیر جمع به خداوند که واحد است به عنوان تعظیم و احترام بیان شده است، پس شاید آوردن ضمیر جمع بخاطر احترام و تکریم باشد.
3- برای جلوگیری از تحریف و نیز جلوگیری از ایجاد اختلاف بین شیعه و سنی این آیه به صورت جمع ذکر شده است چرا که قرآن کریم کتابی است که برای عموم آمده است، هرچند که شأن نزول مصداق دقیق آیه را مشخص میکند. شاید منظور ترغیب و تشویق مردم باشد که بطور غیرمستقیم بیان میشود، یعنی به این صورت که هرچند نمیتوانیم ولی یا سرپرست باشیم ولی میتوانیم دو یا چند عبادت را با یکدیگر جمع نماییم و انجام هرکدام مانعی برای انجام دیگری نیست که اشاره شد.